Mas’uuliyiinta dalka Brzail ayaa sheegaya in uu geeriyooday shakhsigii ugu dambeeyay ee ka haray dadkii asal ahaan loogu yimid dalka Brazil, kaasi oo muddadii uu noolaa aan wax xiriir la yeelan dadka kale ee dalkaasi.
Ninkan oo aan magaciisa la aqoon, ayaa waxa uu 26-kii sano ee la soo dhaafay ku noolaa nolal go’doon ah oo kaligii ayaa keymaha ku noolaa.
Ninkan ayaa lagu magacaabi jiray “ninka godka”, sababtoo ah waxa uu qotay godad dhaadheer, kuwaasi oo qaarkood uu ku daban jiray ciddoodka, halka qaar kalena ay u muuqdaan kuwo uu ku dhuuman jiray.
Meydkiisa ayaa 23-kii bishan laga helay meel ka baxsan aqalkiisa cawska ka sameysan, mana jirin astaamo muujinaya in la dilay.
Waxaa la rumeysan yahay in uu sababo dabiici ah u dhintay, waxaana da’diisa lagu qiyaasay 60 sano jir.
Ninkani ayaa ahaa qofkii ugu dambeeyay ee ka tirsan qabiil waligood ku noolaa aagga Tanaru ee gobolka Rondônia, oo xuduud la leh dalka Bolivia.
Inta badan dadka qabiilkiisa ayaa la rumeysan yahay in horaantii 1970-meeyadii ay laayeen dad xoolo dhaqato ah oo doonayay dhul-ballaarsi.
Sanadkii 1995-tii, lix ka mid ah xubnihii ka haray qabiilkiisa ayaa lagu dilay weerar ay geysteen macdan-qodayaal , waxa uuna noqday qofka kaliya ee ka badbaaday qabiilkaasi.
Hay’adda dalka Brazil u qaabilsan arrimaha dadka asal ahaan loogu yimid dalkaasi ee magaceeda loo soo gaabiyo Funai ayaa sanadkii 1996-kii ka war heshay in ninkaasi oo kaliya uu ka badbaaday qabiilkiisa, ilaa iyo xilligaasina waxa ay ilaalinaysay aagga uu ku noolyahay.
Altair José Algayer oo ka tirsan hay’addaasi ayaa arkay meydka ninkani oo lagu deday baalasha nooc ka mid ah shimbiraha.
Marcelo dos Santos oo khabiir ku ah arrimaha dadka asal ahaan loogu yimid dalkaasi ayaa warbaahinta maxalliga ahi u sheegay in uu u malaynayo in ninkaasi uu isaga baalasha shimbirkaasi korka iska saaray maadaama uu dareemayay in uu dhimanayo.
“Waxa uu sugayay geerida, ma jirin astaamo muujinaya wax rabshad ah oo halkaasi ka dhacday,” ayuu yiri Marcelo dos Santos, waxa uuna intaa ku daray in ninkan ay u badan tahay in uu dhintay 40 ilaa 50 maalmood ka hor inta aan meydkiisa la helin.
Ma jirin wax muujinaya in lagu soo duulay ama wax laga dhacay gurigiisa cawska ka sameysan, sida ay sheegeen saraakiisha dalkaasi Brazil. Baaritaan ayaa lagu sameyn doonaa meydkiisa si loo go’aado in uu cudur u dhintay iyo in kale.
Maadaama uu kaligii noolaa, dadka kalena uu iska ilaalin jiray, lama garanayo luqadda uu ninkani ku hadli jiray iyo xitaa magaca qowmiyadda uu ka soo jeedo.
Sanadkii 2018, xubno ka tirsan hay’adda Funai ayay u suurtagashay in ay muuqaal ka duubaan kaddib markii ay si lama filaan ah ugula kulmeen gudaha kaynta uu ku noolaa. Muuqaalka laga soo duubay ayaa laga dhex arkayay ninkaasi oo geed ku garaacaya wax u eg masaar ama gudin.
Wixii xilligaasi ka dambeeyay dib looma arag, hase yeeshee hawl-wadeennada hay’addani Funai ayaa dhawr jeer arkay aqalladiisii cawska ka sameysnaa iyo godadka dhaadheer ee uu qotay.
Altair José Algayer oo ah ninka soo helay maydkiisa ayaa sheegay in dhammaan aqalladii uu ninkani dhistay sanadihii la soo dhaafay – kuwaasi oo gaaraya in ka badan 50 aqal- lagu dhex arkay godad dheerekoogu yahay saddex miitar.
Algayer waxa uu rumeysan yahay in godadkaasi ay lahaayeen ujeeddo caqiido halka dadka kale ay rumeysan yihiin in uu godadkaasi ku dhuuman jiray.
Cadaymaha sanadihii la soo dhaafay laga helay deegaankaasi ayaa sidoo kale muujinya in uu beeran jiray galleyda iyo dalag kale, waxa uuna jabsan ama goosan jiray malabka, wuxuuna guran jiray sidoo kale khudaarta sida babaayga iyo mooska.
Sida uu dhigayo dastuurka dalka Brazil, dadka qadiimiga ahi ee asal ahaan dalkaasi loogu yimid waxay xaq u leeyihiin dhaqankooga iyo dhulkooduba, waxaana tan iyo sanadkii 1998-dii xaddidnaa gelitaanka dhulka uu ninkani ku noolaa.
Deegaannada ku xeeran dhulkani oo ballaarkiisa uu gaaraya ilaa 8,070 hektar ayaa ah dhul beereed, waxaana dadka halkaasi deggan ay horay u muujiyeen sida ay uga careysan yihiin in laga mamnuuco in ay galaan oo ay intifaacsadaan dhulkaasi loo xiray dadkani.
Sanadkii 2009-kii, waxaa aagga uu ninkani ku noolaa laga burburiyay tabeello weyn oo hay’adda Funai halkaa ku dhejisay, waxaana meeshaasi la dhigay qashirka ama fooqa rasaasta, arrintaa oo loo arkayay in ay tahay hanjabaad ka dhan ah ninkan iyo hay’addani ilaaliso.
Amarka xayiraadda ah ee dhigaya in dhulkaasi aan la degi karin ayay tahay in la cusboonaysiiyo dhowrkii sanaba hal mar, balse si loo ansixiyo arrintaasi waa in la soo caddeeyaa in dhulkaasi ay ku nool yihiin xubno ka tirsan qowmiyadaha qaddiimiga ahi ee keymahaasi ku nool.
Maadaama haatan ninkii halkaa ku noolaan jiray uu dhintay, kooxaha u dooda xuquuqda dadkani qaddiimiga ahi ayaa waxay ku baaqayaan in kaymaha Tanaru si joogta ah loo ilaaliyo oo cidna aan loo oggolaan in ay degto ama beero ka sameysato.
Sida ay sheegtay hay’adda Survival International oo u doodda xuquuqda dadka asal ahaan loogu yimid dalkaasi, dalka Brazil waxaa jira ilaa 240 qabaa’illadii asal ahaan loogu yimid dalkaasi, kuwaasi oo qaar badan oo ka mid ahi ay halis geliyeen macdan-qodayaasha sharci-darrada ahi, dadka dhirta jara iyo beeralayda ku soo xadgudbay dhulkooga.
