Tan iyo markii Rigathi Gachagua laga qaaday xilka madaxweyne ku xigeenka Kenya bishii Oktoobar 2024, waxaa sii xoogeysanayay xiisadda siyaasadeed ee u dhaxeysa isaga iyo madaxweyne William Ruto, iyadoo ay isu jeedinayeen hadallo xanaf leh, eedeymo culus, iyo xitaa baaqyo isbedel siyaasadeed oo heer qaran ah.
Gachagua waxaa xilka lagaga xayuubiyay hab dastuuri ah oo ay ku lug lahaayeen codbixin Golaha Shacbiga ah ka dib 11 eedaymo oo ah ku takrifal xafiiseed iyo ku xadgudubka anshaxa guud.
Ka dib, Senatka iyo Golaha Wasiirada ayaa xaqiijiyay go’aanka, waxaana 1-dii Noofambar 2024, si rasmi ah loogu dhaariyay inuu noqdo Madaxweyne kuxigeenka cusub ee Jamhuuriyadda Kenya Professor Kithure Kindiki.
In kasta oo xilka laga qaaday, Gachagua waxa uu sii waday olole siyaasadeed oo ay falanqeeyayaasha u fasirteen tallaabo uu dib ugu dhisayo naftiisa doorashada 2027.
Hadaladiisa ka dhanka ah ee Madaxweyne Ruto ayaa ahaa kuwa toos ah oo uu ku eedeeyay Khiyaamo, isla weyni awoodeed, iyo ka leexashada mabaadi’da isbaheysiga Kenya Kwanza. Dhinaca kale, Madaxweyne Ruto iyo xulafadiisa ayaa Gachagua ku eedeeyay inuu kicinayo, kana soo horjeedo qorshaha horumarinta, iyo inuu isku dayay inuu dalka ku kala qaybiyo isir.
Madaxweyne Ruto ayaa sidoo kale khilaaf soo kala dhexgalay isaga iyo madaxweynihii hore Uhuru Kenyatta, markaas oo uu Ruto madaxweyne ku xigeenka ahaa, inkastoo aan xilka laga qaadin. Hadda hubanti la’aantan ayaa dhalisay su’aalo hor leh oo ku saabsan awoodda hay’adaha dawladnimo ee Afrika, iyo sida khilaafka hoggaanka sare u saameeya siyaasadda, dhaqaalaha, iyo wadajirka qaranka.
Inta taariikhda qaaraddan soo jirtay, waxaa ka dhacayay khilaafyo waaweyn oo u dhexeeya madaxweynayaasha iyo ku xigeenadooda, khilaafaadyo dalalka qaar u horseeday in la afgambiyo maamullo, dagaallo sokeeye, ama xitaa ay ka dhashaan maamullo cusub.
Zimbabwe: Robert Mugabe iyo Emmerson Mnangagwa (2017)
Maqaalkani waxa uu falanqeynayaa shan tusaale oo xusid mudan oo ku saabsan iskahorimaadyadan oo kale oo ka dhacay dalal kala duwan oo Afrikaan ah.
Sannadkii 2017-kii, Zimbabwe waxa ay la kulantay qalalaase siyaasadeed oo weyn ka dib markii madaxweynihii muddada dheer ee Robert Mugabe uu xilka ka qaaday ku xigeenkiisii, Emmerson Mnangagwa.
Talaabadan ayaa lagu macneeyay in Mugabe uu dadaal ugu jiray sidii xaaskiisa Grace Mugabe ay ku dhaxli lahayd hogaanka qaranka.
Muddo dheer, Mnangagwa waxa ay saaxiib dhow ahaayeen Mugabe, balse khilaafkoodu waxa uu soo bilaabmay markii Mnangagwa loo arkay in uu saamayn badan ku yeelanayo hadafkii qoyska Mugabe.
Mnangagwa oo lagu naaneeso “Ngwena” (Yaxaaska) ayaa isaga cararay dalka kadib markii xilka laga qaaday.
Si kastaba ha ahaatee, dhacdadan ayaa soo dedejisay afgambi militari bishii November 2017-kii, kaasi oo militarigu si ku meel gaar ah xukunka ula wareegay Mugabena xabsi guri laga dhigay.
Kadib cadaadis todobaadyo ah oo kaga imaanayay xisbiga talada haya ee ZANU-PF iyo shacabka reer Zimbabwe, Mugabe ayaa lagu qasbay in uu iscasilo, Mnangagwa ayaa dib ugu laabtay dalka oo loo dhaariyay xilka madaxtinimada.
Dhacdadani waxay muujisay sida khilaafka hoggaanka guduhu u horseedi karo isbeddel weyn oo xagga awoodda ah. Dhinaca kale khilaafkaas ayaa waxa uu bog cusub u furay Zimbabwe.
Laakin dhanka kale, dad badan ayaa dareemaayay in uu ahaa isbedel wajiga hogganka oo keliya oo uusan nidaamkii waxba iska baddelin, iyadoo dowladda Mnangagwa weli lagu eedeeynayo inay sii waddo dhaleeceynta ku aaddan xadgudubyada xuquuqda aadanaha iyo dhaqaalaha oo sii xumaanaya.
Xidhiidhkii u dhexeeyay Madaxweyne Olusegun Obasanjo iyo ku xigeenkiisa Atiku Abubakar waxa uu ku bilaabmay wada-jir adag sannadkii 1999-kii, markaas oo Nigeria ay dib ugu soo noqotay xukun rayid ah ka dib dhawr sano oo xukun milatari ay ku jirtay.
Atiku waxaa loo tixgeliyey inuu yahay xulafo muhiim ah, gaar ahaan horumarinta dib u habeynta dhaqaalaha iyo la dagaallanka musuqmaasuqa. Laakiin muddo ka dib waxaa bilowday khilaafkii u dhexeeyay.
Sannadkii 2006-dii ayay xaaladdu cirka isku shareertay ka dib markii Obasanjo uu isku dayay inuu beddelo dastuurka si uu mar saddexaad isu soo sharraxo, tallaabadaas oo uu Atiku aad uga soo horjeestay.
Falkaasi waxa uu isu rogay colaad weyn oo dhexdooda ah. Obasanjo ayaa u diiday Atiku fursad uu kaga qayb qaato hawlo badan oo dawladeed, isaga oo isku dayaya in uu siyaasad ahaan ku go’doomiyo.
Atiku wuxuu u guuray xisbi kale (Action Congress) wuxuuna u tartamay madaxweyne 2007-dii, inkastoo uusan ku guuleysan.
Xiisadan ayaa dhalisay su’aal kale oo ku saabsan khatarta ka dhalan karta in Madaxweynayaasha Afrika ay dastuurka u dumiyaan dano gaar ah, iyo sida ku xigeenadooda ay inta badan isugu beddelaan kuwo mucaarad ku ah dowladihii ay soo dhiseen.
South Sudan: Salva Kiir iyo Riek Machar (2013 & 2025)
Suudaanta Koonfureed, oo ah waddanka ugu da’da yar adduunka, ayaa noqotay tusaale nool oo muujinaya sida khilaafyada hoggaanka u yeelan karaan cawaaqib bulsho iyo mid amni oo qotodheer.
Madaxweyne Salva Kiir iyo ku xigeenkiisa Dr. Riek Machar, ayaa waxay wada shaqayn bilaabeen sanadkii 2011-kii, wax yar uun ka dib markii uu dalkaasi xornimada ka qaatay Sudan. Laakin kala aragti duwanaanshiyaha afkaarta, qoomiyada, iyo xitaa awoodaha ayaa horseeday isku dhacyo soo noqnoqda.
Bishii December 2013, Kiir ayaa ku eedeeyay Machar inuu maleegay afgambi, tallaabadaas oo dhalisay dagaal sokeeye oo ay ku dhinteen kumannaan qof, malaayiin kalena ay ku barakaceen.
Ka dib heshiis nabadeed oo burburay sannado badan, Machar wuxuu ku soo noqday dawladda, laakiin xiisadda ma dhammaan.
Ilaa 2025, warar kala duwan ayaa sheegaya in weli ay jirto kala qeybsanaan xooggan oo ka dhex jirta ciidamada, dhaqan gelinta heshiiskii nabadeed, iyo shaki weyn oo laga qabo daacadnimada labada hoggaamiye.
Arrinta Suudaan Koonfureed waxay muujinaysaa sida isku dhacyada siyaasadeed, marka ay la socdaan arrimaha qowmiyadeed, ay u noqon karaan ilo burbur weyn horseeda.
Waxa kale oo ay ka hadlaysaa muhiimadda ay leedahay in la dhiso hay’ado awood leh oo maareyn kara khilaafyada awoodda iyada oo aan loo horseedin dhiig daata.
Suudaan: Cumar Al-Bashiir iyo Cali Cismaan Taha (2013)
