Guud ahaan, nidaamka xisbiyada-siyaasadeed ee dunidu wuxuu qeyb ka ahaa dimoqraadiyadda, wuxuuna soo maray heerar kala duwan.
Waxaa jiray waqti ay cod lahaayeen inta hantida leh bulshada, marka laga reebo haweenka. Dadka saboolka ah looma oggoleyn inay ka qeyb-galaan siyaasadda.
Sidaa darteed, waxaa dunida ka curtay dhaqdhaqaayo u dooda haweenka iyo dadka saboolka ah si ay uga qeyb-galaan siyaasadda.
Xisbiyadaasi waxay abaabuleen dadkii ka maqnaa nidaamka siyaasadda, waxaana soo baxay dhowr nooc oo xisbiyo ah: Kuwa ku saleysan afkaar; kuwa ku saleysan sinji, qabiillo iyo gobollo; kuwa u dooda deegaanka; kuwo wadaninimo sheegta iyo kuwa u dooda dadka shaqaalaha ah.
Nidaamka Xisbiyada
Culumada ku taqasusay siyaasaddu waxay ku qeexaan nidaam-xisbiyeed hadba “inta xisbi ee ku jirta siyaasadda uu dal leeyahay.” Waxaana loo qeybiyaa saddex nooc oo waaweyn.
Kow, waxaa jira dalal leh hal xisbi (single party system) oo aan oggoleyn xisbiyo badan. Inta badan, dalalkani ma ahan dalal uu nidaamkoodu yahay dimoqraadi, waxaana ka mid ah dalka Shiinaha.
Dalalka dimoqraadiga ah ee uu hal xisbi muddo dheer heystay (Koonfur Afrika), waxaa lagu macneeyaa inay weli heer kala guur ah ku jiraan.
Sidoo kale, waxaa jira dalal ay ka jiraan ama ay ka jiri karaan xisbiyo badan, laakiin ay laba xisbi oo kaliya xukunka qabteen. Ma jiro sharci u diidaya in muwaadiniintu ay sameystaan xisbi.
Laakiin waxa jira dhaqan keenay in ciddii siyaasad rabta ay labada xisbi midkood aadaan.
Waxaa ka mid ah Mereykanka iyo Ingiriiska iyo Canada. Ugu dambeyntii, waxaa jira dalal ay xisbiyo badan isku-baddaleen xukunka.
Xisbiyada Siyaasadda ee Soomaaliya
In kasta oo ay dowladnimadeennu cusub tahay, haddana wuxuu dalku soo maray heerar kala duwan. Xilligii ay Soomaaliya xorriyadda qaadatay ilaa 1969, waxaa jiray ururro badan oo loo aqoonsaday xisbiyo.
Laakiin, waxaa dalka maamulayey hal xisbi oo ah Somali Youth League (SYL).
Xilligii maxmiyadda uu ku jiray dalku waxaa la oggolaa xisbiyo metela gobollo iyo qabaa’il. Laakiin, markii dambe waa la joojiyey in xisbiyadu adeegsadaan magacyada qabaa’ilka.
Hase yeeshee, weli way jireen xisbiyo ku salaysan qabiillo oo magacyo qabiil aan lahayn. Waxaa mar walba sii kordhayey xiisaha ay dadku u qabaan siyaasdda. Tusaale, sida uu Maxamed Ciise Turunji qoray, doorashadii 1964 waxaa ka qeyb galay 21 xisbi.
Laakiin, doorashadii ugu dambeysay ee dalka ka dhacday 1969-kii waxaa ka qeybgala 64 xisbi. Markii ay dhamaatay doorashaduna waxay xildhibaannadii kuraasta soo helay ku biireen xisbigii weynaa ee SYL marka laga reebo Cabdirizaaq Xaaji Xuseen oo isagu ku adkeystay mowqifkiisa.
Dhanka kale, markii uu ciidanka xoogga dalku la wareegay xukunka, wuxuu dalka ku soo rogay nidaam-xisbiyeed ku saleysan hal xisbi. Waxaa muddo dheer dalka ka jiray Xsibiga Hanti-Wadaagga Kacaanka Soomaaliyeed.
Xisbigan waxaa xoghayaha guud ka ahaa Madaxweyne Maxamed Siyaad Barre. Garoonka siyaasaddu uma furneyn xisbiyo kale, mana la oggoleyn in xukunka lagu tartamo. Waana tan keentay in dadkii hanka siyaasadeed lahaa ay sameystaan jabhado la dagaallama xisbiga xukunka isku-koobay.
Markii ay rideen xukunkii militariga ahaa, jabhadadahaasi waa ay bateen, waana sameyn waayeen nidaam dowladeed.
Sidoo kale, muddo toban sano ah, waxay ku heshiin waayeen inay hab xisbiyo ah xukunka ku qeybsadaan. Shirkii ka dhacay Sodare (Ethiopia) ayay jabhadihii ka qeyb-galay waxay isla qaateen in habka qabiilka ee 4.5 lagu qeybsado awoodda siyaasadda.
Shirkii Carta (Djibouti) oo ay qeybaha kala duwan ee bulshadu ka qeyb-galeen ayaa lagu heshiiyay in nidaamka 4.5 si ku-meel-gaar ah loo hirgeliyo.
Iyadoo taasi jirto, haddana Soomaalidu waxay ku heshiiyeen in ay qaataan nidaamka xisbiyada badan.
Waxaana daliilka laga soo helayaa Axdi-Qarameedkii Dowladda-Ku-Meel-Gaarka ah ee lagu heshiiyey shirkii Carta (2000), Axdi-Qarameedkii Federaalka ee ay hoggaamiyeyaasha kooxaha iyo qabqablayaasha dagaalku ku heshiiyeen ee ka dhacay Kenya 2004 iyo Dastuurka Qabyada ah ee aan hadda heysanno oo la sameeyey sanadkii 2012.
Go’aanka Golaha Wada-Tashiga Qaranka
Golaha Wada-Tashiga Qaranka oo ka kooban madaxda Dowladda Federaalka iyo kuwa Dowladaha Gobollada ayaa ku kulmay Muqdisho bishii May 2023.
Waxay soo saareen warqad gaaban oo ay ku qoran yihiin go’aamo waaweyn oo uu ka mid yahay in dalku yeelanayo laba xisbi oo kaliya.
Waxaa warqadda ku jira arrimo is-burrinaya. Waxa ku wada qoran warqadda in dalku yeelanaayo laba xisbi iyo inuu qaatay nidaam xisbiyada badan. Xisbiyada badan waa saddex iyo wixii ka badan.
Haddaba, anigu waxaan qabaa inuusan dalka u wanaagsanayn go’aanka GWQ ee ah in dalku yeesho laba xisbi oo kaliya. Waxaan ku diidanahay saddex sababood.
Kow, ma jirto baahi keeneysa in xisbiyada lagu koobo labo kaliya. Runtii, inta aan ogahay, ma jirin cilmi-baaris ka horreysay go’aanka oo ay dowladdu soo bandhigtay.
Sidoo kale, kama soo muuqan dokuments-ka ay xisbiyada iyo hoggaamiyayaashu soo bandhigeen xilligii doodaha doorashada la xiriira ay socdeen.
Dhanka kale, xubnaha Golaha Wadatashiga Qaranku si furan ugama doodin heshiiska guud iyo tirada xisbiyadaba.
Marka laga reebo madaxda Puntland, waxaa inta badan xukuma xubnaha golahan madaxweynaha markaas xilka fadhiya. Taageerayaasha Villa Soomaaliya waxay ku doodayaan waxaa isku raacay inta badan xubnaha GWQ.
Mana loo baahna wadar-oggol. Waxay leeyihiin, ma loo joojinayo Puntland iyo mucaaraka haddii ay inta kale isku raacaan.
Anigu sax uma arko dooddan. Madaxweynihii hore, Maxamed Cabdullahi Farmaajo, wuxu heystay inta badan xubnaha GWQ.
Sidoo kale, wuxuu heystay taageerada Golaha Shacabka oo u ansixiyey muddo-kordhintii uu watay.
Puntland iyo Jubbaland iyo mucaaradkii xilligaa jiray oo Madaxweyne Xassan Sheekh ka mid ahaa way ka horyimaadeen go’aamadii madaxweyne Farmaajo, GWQ iyo Golaha Shacabka.
Wax xalaanaynaya go’aamada hadda ka soo baxay Madaxweyne Xassan Sheekh iyo GWQ oo diidaya go’aamadii Madaxweyne Farmaajo, GWQ iyo Golaha Shacabka anigu ma aqaan.
Labo, marka la fiiryo sooyaalka Soomaalida, kala qeyb-sanaanta bulshada, xiisaha ay dadku u hayaan siyaasadda, iyo kala duwanaanta danaha iyo afkaaraha kooxaha, gobollada iyo qabaa’ilka Soomaaliyeed, suurtagal ma ahan in dadka oo dhan lagu qasbo ay laba xisbi oo kaliya galaan.
Duruufahaeenna ayaa diidaya. Markii la furay diiwaan-gelinta ururrada xilligii Madaxweyne Farmaajo, waxaa is-diiwaan geliyey in ka badan 80 urur.
Culumada siyaasadda qaarkood waxay qabaan in siyaasadda xisbiyadu ay u khudeeceyso sida ay u qeybsan yihiin (cleavages) dadka uu dalku ka dhexeeyo.
Haddii ay diin ku kala duwan yihiin, xisbiyaduna waxay metalayaan diin.
Haddii ay sinji ku kala duwan yihiin, xisbiyo ku salaysan sinji ayaa abuurmaya xitaa haddii magacyo kale oo qurxoon loo bixiyo.
Haddii ay ku kala duwan yihiin afkaarna, waa sidaas oo kale. Waa loo qaabeyn karaa hab ay xisbiyadu ku wada shaqeyn-karaan oo ka dhigaya suurtagal in dad kala duwan ay mashruuc siyaasadeed ku midoobaan.
Laakiin, macquul maahan in sharci aan waaqica la soconeyn lagu qasbo dadka oo la xaddido xuquuqda aasaasiga ah muwaadinka. Dhanka kale, inta aan ogahay, shirka GWQ nuxurkiisu wuxuu ahaa wax-kala-baddalasho ee ma ahayn mid dood furan ku saleysnaa.
Madaxda gobolladu waxay doonayeen in waqtiga loo kordhiyo oo aysan Villa Soomaaliya ku furin buuq siyaasadeed. Madaxweyne Xassan Sheekh ayaa la yimid soo jeedintan, wayna ka oggolaadeen. Sidaas bayba go’aan gaaristu u fududeyd.
Saddex, go’aanka xisbiyada ku koobaya laba kaliya ma ahan kan ay dunidu, gaar ahaan, dalalka soo kabanaya isticmaalaan. Xitaa dalalka ay laba xisbi oo kaliyihi ka hana-qaadeen, in xisbiyo kale la sameeyo ama uu qofku si xor ah kaligii u tartamo wax u diidaya ma jiraan.
Caadada loo badan yahay waa nidaamka xisbiyada badan. Soomaaliya waxay ka mid tahay dalalka ka soo kabanaya colaadaha sokeeye.
Welina way nugushahay. Mar kasta oo la rabo in go’aamo la xiriira maamulka iyo siyaasadda la gaaro, waxaan qabaa in la fiiriyo waayo-aragnimada dalalka nala duruufta ah.
Sidoo kale, waa in la fiiriyo rabitaanka ay dadku u qabaan siyaasadda. Waxaa la joogaa xilli uu jiro xiiso siyaasadeed oo xoog badan, dadkuna uu hubeysan yahay.
Haddii uu hal xisbi ama ay laba xisbi noqonayaan kuwa xukunka gaara, ha ka soo dhex-baxeen tartanka iyo dhaqanka siyaasadda.
