Wararka ku saabsan dagaalka ka socda Qasa ee u dhexeeya Xamaas iyo Israel iyo sida ay dunida Muslimku uga falcelineyso ayaa ah kuwo iska soo daba dhacaya. Laakiin warka la xiriira markab gargaar u sida Israel oo la diray Turkey ayaa noqday war aad u faafay oo ah mid aan horey loo sii fileyn.
Warka la xiriira markabkan laga soo diray Turkey ee gargaarka khudaar ah u siday Israel ayaa qabsaday saaxada caalamka. Laakiin Wakaalladda Wararka Turkiga ayaa fiidnimadii Talaadada, Oktoobar 17 daabacday bayaan ay ku beeninayso in Ankara ay u dirtay markab gargaar ah Israel.
Diidmada Turkiga ayaa timid ka dib markii ay warar ka yimid Israa’iil ay ka hadleen imaanshaha markab taageero oo Turki ah oo ku soo xirtay dekedda Xaifa, kaas oo siday 4,500 oo tan oo khudaar ah, 80% shixnaddiisu waxay ahayd tamaandho, ayuu yiri warka.
Warbaahinta Israa’iil ee lagu daabaco afka Cibraaniga ayaa qaybo ka mida beeniyeen markii hore joogitaanka markabka turkeyga maadama la ogaa mowqfika Ankara ee xiisada ka taagan Qasa. Arrinkan ayaa abuuray weydiiyo hor leh oo ku qotoma xiriirka cusub ee Turkey iyo Israel.
Iswaydiinta arinta waxaa keenay hadalo dabacsan oo uu jeediyey Madaxweynaha Turkey Recep Tayyip Erdogan oo ku saabsanayd xiriro uu la sameeyey madaxda Gobolka kuwaas oo ku aadan joojinta xiisada ka taagan Qasa.
Balse hadalkiisa ayaan la mid ahayn marka loo eego sidii ay horey u ahaan jireen weerarro afka ah, oo ka dhana Israa’iil iyo taageerada Xamaas.
Tan iyo saacadihii ugu horreeyay ee weerarka ay qaadeen Xamaas, Ankara waxay miciin biday in ay adeegsato cod iyo erayo lagu tilmaamay “dhex dhexaadnimo”, kaas oo aysan farta ku fiiqin Israel ama Xamaas.
Maalmihii ugu horeyey ee colaada khudbadaha Madaxda Turkeriga waxay ku koobnayd cambaareynta khasaaraha dadka rayidka ah iyo xoojinta xiriirka dhammaan dhinacyada ay khuseyso si gacan looga geysto joojinta colaadda.
Weerarkii cisbitaalka Al-Ahli ee Qasa oo ay ku dhinteen ku dhawaad 500 oo qof turkey wuxuu adkeeyey mowqifkiisa.
“Duqeymaha Israa’iil waa jawaab celin aan loo meel dayin waxayna ka dhigan tahay xasuuq,” ayuu yiri Erdogan. Waxa uu ugu baaqay Israa’iil in ay joojiso weerarrada ay ku hayso Marinka Qasa, oo uu ku tilmaamay inay ku jiraan isir sifeyn iyo xasuuq.”
Sidoo kale Erdogan ayaa ugu baaqay maamulka Israa’iil inay joojiyaan duqeymaha ay ku hayaan dhulka falastiiniyiinta. Dhanka Falastiiniyinta wuxuu u jeediyey inay joojiyaan dhibaataynta bulshooyinka rayidka ah ee Israa’iil degan.
Hadalkan, inkastoo Erdogan uu dhaleeceeyay Israa’iil, la mid ma aha falcelintiisa ku aaddan kor u kaca Israa’iil ee horey looga bartay xilliyadii ay socdeen dagaalladii hore.
Isbedelka la xiriirta Xamaas iyo Falastiin ee Erdogan
Erdogan ayaa adeegsan jiray xiliyadii hore lahjado adag iyo hadalo dareen leh oo ka dhan ah Israa’iil kuwaas oo uu ku tilmaami jiray falalka ay gaystaan kuwo aan meelna ku lahayn bini’aadanimada.
Dagaalkii Qasa ee 2014, oo ay ku dhinteen in ka badan 2,300 oo falastiiniyiin ah, Erdogan kuma ekeyn cambaaraynta wakhtigaas, laakiin jawaabtiisu waxay ahayd sidan:
“Israa’iil waxay habaaraan Hitler oo habaaraan habeen iyo maalin sababtoo ah Holocaust, Xasuqii Yahuuda ee Nasiga, laakiin maanta waxaan ogaanay in dawladda argagixsada ee Israa’iil ay hawl-galkeeda ku geystay wax ka badan xaquuqii Hitler marka la barbardhigo kan ay ka gaysteen Qasa”, ayuu yiri Erdogan.
Xiligaas Masar iyo Israa’iil ayaa ku eedeyey Qadar iyo Turkey inay ku riixayaan Xamaas inay diidaan hindisaha xabbad-joojinta Masar. Eedayntaas oo uu jeediyey Madaxweynaha Masar Cabdel Fattah al-Sisi.
Madaxweynaha Turkiga Recep Tayyip Erdogan ayaa dib u celiyey abaal-marin uu hore ugu helay sanadkii 2004-tii xubnaha Yuhuuda ee Congresska Maraykanka, kadib eedeyn ay ku tilmaaneed isaga inuu yahay ‘Wadaad Khatar ah’ oo ka dhan ah Israa’iil.
Safiirka Turkey ee Washington ayaa sheegay in Madaxweynuhu ku faraxsanyahay dib-u-celinta abaalmarintaaasi.
Dagaalka Qasa ee 2018, Erdogan wuxuu ku tilmaamay Netanyahu inuu yahay “argagixiso”, Turkigana wuxuu kala soo baxay safiirkiisii Tel Aviv u fadhin jiray. Wuxuuna kii ka joogay dalkooda Israa’iil faray in uu ku noqdo dalkiisa.
Laakin hada Turkey wuxuu doonayaa inuu damiyo xiisada sababtoo ah ma doonayo in dabkan ku fido gobolka, ayna timaado faragalin ciidan oo shisheeya kadib calaamadaha taagerada Israa’iil ee ay fidiyeen Maraykanka iyo dalal ka mida Yurub.
Dr. Khattar Abu Diab oo ka tirsan Jaamacada Paris kana dhigay xirirka caalamiga ayaa u sheegay BBCda: “Hadalka Erdogan wuu ka duwanaa marka loo eego mowqifka uu ka taagan yahay Falastiiniyiinta iska hor imaadyada 2014 iyo 2021 ka dib dib u soo celinta xiriirka Turkiga iyo Israa’iil, iyo xaaladda dhaqaale ee Turkiga awgeed, Erdogan wuxuu doortay dhexdhexaadnimo.”
Waxa uu intaa ku daray in xaaladaha bini’aadantinimo iyo duqeymaha rabshadaha wata ee Qasa laga yaabo inay badalaan mowqifka Turkiga.
Madaxweyne Erdogan ayaa hada Israa’iil u dhaleeceeya si ka duwan sidii hore ka dib kulankii dhexmaray isaga iyo Ra’iisal-wasaaraha Israa’iil Benjamin Netanyahu bishii Sebtembar ee la soo dhaafay.
Bilawga dib u dhaca xiriirka Israel iyo Turkiga wuxuu ahaa 2018, markii Turkiga uu ka carooday dilka Israel ay u geysatay daraasiin falastiiniyiin ah oo ka qayb qaadanayay banaanbax looga hor yimi ee wareejinta safaarada Mareykanka ee Qudus.
Turkeyga ayaa tan 2020-kii doonayey inuu hagaajiyo xiriirka uu la leeyahay wadamo badan oo ku yaala Gobolka oo ay ku jirtay Israa’iil.
