Inta badan waxaa la tebinayay doodaha ka dhashay dadka usoo tahriiba UK ee kasoo tallaaba kanaalka Ingiriiska iyo dhibaatooyinka ay dadkan la kulmaan marka ay soo gaaraan dalkaas.
Dhibaatada kale ayaa ah saameynta maskaxeed ee soo gaarta tahriibayaasha iyo welwelka daran ay kala kulmaan marka ay usoo safrayaan UK, sida ay sheegeen xubno ka tirsan ururka qaabilsan arrimaha dadka soo galootiga ee ugu weyn ee Bristol.
In ka badan 40,000 oo qof ayaa sanadkan 2022-ka doomo yar yar kaga soo tallaaba kanaalka Ingiriiska.
Xubno ka tirsan jaaliyadda Soomaalida ee ku nool Bristol oo waraysiyo gaar ah siiyey BBC News ayaa la wadaagay saamaynta ay ku yeesheen safarradoodii dhibka badnaa si ay u helaan goob ammaan ah.
Cabdiraxmaan Jaamac, oo ah madaxa Masjidka Albaseera ee magaalada Bristol, ayaa ku baaqaya in laga taageero cudurrada dhimirka ee sababta tahriibka.
Cabdiraxmaan wuxuu maalin walba la kulmaa dad qaba xanuunada dhimirka. Wuxuu sheegay in qaar badan oo kamid ah tahriibayaasha soo maray xaaladdii ugu xumeyd ay yimaadaan masaajidka si ay u caawiyaan.
“Dad badan ayaa soo maray waxa aan ugu yeerno ‘cadaabka’,” ayuu yiri.
“Waxay soo mareen saxaraha, waxay soo arkeen saaxibbadood oo saxaraha ku dhimanaya, dumar jidka lagu kufsaday halka qaar la jir dilay”
“Markay halkan yimaadaan, waxay la kulmeen wax ka duwan wixii ay filayeen, waxay filayeen inay nastaan, nolol wanaagsan helaan”
“Laakiin nidaamkan halkan ka jira ayaa u horseedaya inay muddo dheer ay sugaan go’aanka- gaar ahaan nidaamka sharciga iyo midka maaliyeed”
“Waqti dheer kadib ayay helaan caawimaad”
Cabdiraxmaan Jaamac, wuxuu ku baaqay in sare loo qaado tababarrada si imaamyada masaajidda ay garab u siiyaan dadka tahriibka kala soo kulmay tiiraanyada iyo welwelka saameeyay caafimaadkooda.
Mubaarak Ceydiid oo ah macallin dhiga luqadda Carabiga isla markaana wax ka dhiga Masjidka Al Baseera ayaa dadka ku dhiirrigelinayay in masaajidka uu noqdo goob lagu caawiyo dadka la daalaa dhacayo dhibaatadan.
Saameynta maskaxeed
Samiira (ma aha magaceeda rasmiga ah) waxay BBC-da uga warrantay qaabkii ay uga soo carartay Soomaaliya oo ay soo martay inta u dhaxaysa xudduudaha Ereteriya iyo Suudaan ka hor intii aanay u safrin saxaraha ka dibna waxay uga sii gudubtay badda – iyada oo 20 jir ah.
Waxay ka mid ahayd 15 ka mid ah 100kii qof ee safarka galay ee badbaaday ee soo gaaray UK.
Waxay tiri: “Safarkan, kuma dhimaneysid hal mar, qeyb qeyb ayaad u dhimaneysaa, ugu dambeyntiina marka aad badbaaddo, waxaa uu dhaawac soo gaaray maskaxdaada” ayay tiri Samiira.
“Muddo laba bilood ah ayna heysteen kooxaha wax tahriibiya”
“Baabuur ayaa xilliggaas inoo yimid, wuxuuna kaxaystay 26 qof, dhammaantoodna way dhinteen, dadku waxay isku dayeen inay koraan gaariga”
“Gaari kale ayaa ii yimid waqtiggaas, aniguna waan galay, darawalladiii gaariga waxay wateen qoryo iyo mindiyo.
“Waxaan ahaa ka kaliya ee ka badbaaday dhibaatadaas.
“Ma garanaysid meesha aad u socoto, meesha ay ku geynayaan ama inaad dhimanayso ama aad noolaanayso.”
Samiira waxa ay raacday doon yar oo markaas badda ku degtay, waxaana badbaadiyay ciidamada waddanka Talyaaniga.
Istaahil Axmed waxay ugu baaqaysaa dawladda UK in ay hirgeliso hannaan “ammaan ah” oo lagu caawinayo qoysaska iyo lammaaneyaasha soo tahriiba si ay dib ugu midoobaan.
Gabadheeda Amal Cabdi ayaa waxaa magaalada Bristol ku dilay wiil ay soddoh u aheyd oo lagu magacaabo Cabdirashiid Khadar sanadkii 2015 -kii, isagoo kamid ahaa dadkii sida sharci darrada ah ku galay UK.
Waxay aaminsan tahay in dhibaatadii uu kala soo kulmay tahriibka ay maskaxdiisa saameysay.
Istaahil ayaa tiri: “[Cabdi] wuxuu asoo arkay dadkii hortiisa ku dhimanayay – dad dhintay oo doomaha laga tuurayay xilli ay marayeen badda.
“Wuxuu arkay dad gaajaysan oo meel cidlo ah jooga oo dhammaanaya.
“Markii ay galeen Liibiya, waxa lagu hayay muddo dheer oo dhulka hoostiisa ah, cunaha ayaa laga dhaawacay.
“Sidaas darteed, markii uu arkay waxaas oo dhan ayuu noqday nin halis ah.
“Uma arko dilku wax muhiim ah sidaas darteed way u fududaatay inuu dilo gabadheyda.”
‘Badbaadinta dadkan’
Prof Cornelius Katona, oo ah dhaqtar ku takhasusay caafimaadka dhimirka gaar ahaan midka saameya dadka magangalyo-doonka iyo qaxootiga 20-kii sano ee lasoo dhaafay, ayaa sheegay in heerka welwelka iyo tiiraanyada ay la kulmaan qaxootiga ay u badan tahay in uu ka weyn yahay kan soo galootiga kale ay la kulmaan.
Wuxuu yiri, “Qofka in uu dalkiisa kasoo cararo intaas ayaa welwel iyo tiiraanyo ugu filan sababta oo ah waxaa go’ay xiriirka uu qofka la lahaa qoyskiisa iyo asxaabtiisa”
“Dadka kasoo cararaya dalalkooda waxay doonayaan inay helaan goobo ammaan ah oo ay ku badbaadi karaan”
“Dhaawacyada maskaxeed ee soo gaara dadkan waa mid qoto dheer.”
Waxa uu intaa ku daray in la helo waddooyin nabdoon oo sharci ah ay ka dhigayso safarkooda kuwo aan halis iyo naxdin lahayn.
Sida uu qabo Profasoor Katona, qof kasta oo dhaawac qaba maskaxiyan uma buko, wuxuu ku qarwaa dhibaatooyinkii uu la so kulmay.
“Waxa ugu muhiimsan ee qofka laga oayaa ah in uu isaga tego waxbaayaha qofka soo xusuusinayo dhacdooyinka welwelka ku reebo”
“Haddii qofka la xasuusiyo dhibaatooyinka uu la kulmay waxay u badan tahay inay kusoo kiciso waxyaabaha dib ugu soo noqnoqda qofkaas sida qarowga iyo waxyaabaha aysan dooneyn inay maqlaan, waxay ka dhigan tahay in aan loo sheegin waxyabaahaas”.
Welwelka iyo tiiraanyada wuxuu ku badan yahay dadka tahriibayaasha ah ee kasoo badbaada kooxaha dadka tahriibiya iyo qaxootiga marka loo barbardhigo dadka soo galootiga ah, sida laga soo xigtay sahan ay sameysay dowladda UK.
Dorraaad la sameeyay waxay muujineysaa, in boqolkiiba 78% ay dumar yihiin tahriibayaasha la daalaa dhacaya dhibaatadan halka boqolkiiba 40% ay rag yihiin.
Khadra Siyaad waxay lahayd uur lix bilood ah markii ay timid UK bishii April sanadkii 2014, iyadoo nolol wanaagsan u raadinaysa carruurteeda.
Waxay magangelyo ka codsatay UK oo waxay sugaysay muddo toddobo sano ah inay hesho dokumentiga sharciga ah iyadoo aan heysan wax taageero dhaqaale ah.
“Waxaan sugayay go’aankeyga anigoo heysan wax lacag ah, ma heysan kaarka bangiga, ma heysan wax dhaqaale ah, mana jirin qof aan wax weydisan karo”
“Waxaan lahaa saddex carruur ah, dhibaatadu way ka sii dartay, xaaladdeyda caafimaadna wey kasii dareysay”
“Waxaan u baahday caawimaad, mar kasta oo aan qoyska talo waydiisto waxay igu odhan jireen cidna ha la hadlin haddii kale waxaan carruurtayda ka qaadi doonaa dowladda.”
Khadra waxay u tegtay dhakhtar, kaosoo caawiyay, sanad kadib waxay heshay sharciga UK.
Waxaana u suurtogashay inay shaqo hesho, waxay UK keentay shan carruur ah oo ay dhashay oo ku noolaa Soomaaliya.
Sida ay sheegtay Zahra Koosoar, oo ah isku-duwaha caafimaadka dhimirka iyo sidoo kale ahna qof ka shaqeeya arrimaha bulsjhada ayaa sheegtay welwelka iyo tiiraanyada wuxuu saameeya qofka kasoo barakaca dagaallada iyo dadka kasoo cararaya dhibaatooyinka.
Iyadoo in ka badan 10 sano oo waayo-aragnimo ah u leh waaxda caafimaadka ee dhimirka, kana mid aheyd dadkii kasoo badbaaday dagaalladii Soomaaliya, waxay sharraxaad ka bixisay caqabadaha haysta dadka isku dayaya inay helaan taageero.
“Waxaa kamid ah caqabadahaas in dadka qaar aysan luqadda aqoon oo aysan la socon taageerada ay heli karaan, dadka qaar in muddo labo sano ayay la talin ku qaadaneysa” ayay tiri.
“Waxay noqon kartaa mid adag, dadka qaar way ka soo kabtaan, dadka qaarna waxay ku qaadataa waqi dheer inay ka soo kabtaan.
“Ma ahan in dadku ay illoobaan dhibaatadii ku dhacday laakiin mararka qaar dadka qaarkood waxay helaan hab ay nolosha ugu sii gudbaan.
