Waa sawir muujinayo haraaga masaajid dhisnaa qarniga 12-aad
Koox baarayaal ah oo ka shaqeeyo baaritaanka Athaarta hore ayaa bariga dalka Itoobiya ka helay magaalo aasantay oo jirtay qarniga 10-aad.
Magaalada Xarla ee haraagi dhismayaasheedi la soo faagay waxaa sida oo kale laga helay farshaxanno laga isticmaali jiray Masar, Hindiya iyo Shiinaha.
Sida oo kale kooxda baarayashu waxay heleen masaajid dhisnaa qarniga 12-aad oo la mid ah masaajidda laga helay Tanzania iyo Somaliland.
Kooxda baaritaanka sameysayna waxay sheegeen waxyaabaha ay Xarla ka heleen iney muujineyso xiriirka ka dhaxeeya bulshooyinka muslimka ee ku nool qaaradda Afrika. Waxyaabaha baaritaanka aan sameynay aan ku helnay waxay kor u qaadeysaa fahamkeenna ku aaddan ganacsiga qayba qadiimi ah ee dalka Itoobiya oo la illaaway. Waxyaabaha aan helnay oo dhanna waxay muujinayaan magaalada Xarla iney ahayd xaruun ganacsi oo gobolka ugu weyn”, ayuu yiri Barafasor Timothy Insoll oo hoggaaminaya kooxda baaritanka sameysay oo ka socda Jaamacadda Exeter.
Kooxda baaritaanka sameysay waxay sida oo kale heleen waxyaabaha la isku qurxiyo iyo farshaxanno kale oo laga istcmaalo Madagascar, Maldives, Yemen iyo Shiinaha.
“Xarla waxay ahayd xaruun qani ku ah sameynta waxyaabaha la isku qurxiyo”, ayuu yiri Barafasoor Insoll.
“Dadka ku noolaa magaalada Xarla waxay isugu jireen bulshooyin kala duwan oo ka kooban ajaanib iyo dadka deegaanka oo xiriir ganacsiga la lahaa badda cas, badda Hindiya iyo waddamada khaliijka ee fog” ayuu yiri.
‘Magaalada dadki waaweynaa’
Wariyaha BBC uga soo warrama Itoobiya Emmanuel Igunza wuxuu sheegay iney jirto sheeko la yiri ah oo ay dadka deegaanka sheegaan taasoo ah iney dad jir ahaan aad u waaweyn ay magaaladaasi ku noolaan jireen taasi oo ay u sababeeyaan dhismayaasha magaaladaasi ka muuqdo oo lagu dhisay dhagaxaan aad u waaweyn oo ay adag tahay iney qaadaan dadka caadiga ah ee hadda deegaankaasi ku nool.
Balse kooxda baaritaanka sameysay waxay sheegeen ineysan arrintaasi wax caddeyn ah u helin.
“Si cad ayaan arintaasi u beeninnay, balse ma hubo iney si buuxdo weli noo rumeysanayaan” ayuu yiri Barafasor Insoll.
Bayaan ka soo baxay kooxda baaritaanka wadda ayaa lagu sheegay in haraadiga qabuuro ay ku aasan yihiin dad ka badan 300 lagu sameynayo baaritaan dheerad ah si loo ogaado waxa ay dadkaasi cuni jireen.
Sanadka soo socdana waxaa la filayaa in qoditaan kale in lagu sameeyo goobta magaaladaasi qadiimka ah laga helay.
Diimaha kala jaadka ah’
Dalka Itoobiya wuxuu ka mid yahay meelihi ugu horreyey ee la ogaaday iney dadki hore ku noolaayeen. Cilmibaadhis 2015 la sameeyey ayaa waqooyiga-galbeed ee dalkaasi laga helay lafo iyo ilko da’dooda lagu qayaasay 3.3 malyan ilaa iyo 3.5 malyan oo sano.
Diinta Kirshtanka ee qibdiyiinta oo dalka Masar ka soo jeedda ayaa boqortooyada Aksum ee jirtay sanaddi 333 u ahayd diinta ay aaminsanaayeen. Kaniisadaha Itoobiyana waxay sheegaan boqoradda Saba iney Aksum oo ku yaalla waqooyiga dalka ay ka soo kicitintay si ay u soo booqato Boqor Suleymaan oo xukumayey Quddus.
Diinta islaamkana waxaa la rumeysan yahay dalka Itoobiya iney soo gaartay qarniga 7-aad marki ay muslimiinta dhibaatooyinki looga geysanayey Maka ay ka soo carareen oo ay u soo hijroodeen dalka Itoobiya. Xaruunta cilmiga ee diinta islaamka oo dalka Itoobiya taariikhda ku leh oo ah magaalada Harar waxay ku dhawdahay magaalada Xarla.
Sida ay sheegtay hay’adda UNESCO magaalada Harar oo ah magaalada sumcad weyn ku leh taariikhda islaamka waxaa ku yaalla in ka badan 84 masjid oo seddex ka mid ah la dhisay qarnigi 10-aad, iyo 102 xadra.
Sida uu tilmaamayo tirakoobki la sameeyey 2007-dii dalka Itoobiya waxaa ku nool 30 milyan oo Kirishtan ah iyo 25 malyan oo Muslim ah.
