Hal mitir iyo bar dhulka hoostiisa ah ayey cilmi-baarayaal ku xeel dheer waxyaabaha qadiimiga ah ka heleen haraadiga makhaayad qadiimi ah oo la rumaysan yahay in ay shaqeyn jirtay sanadkii 2,700 BC. Godka ay makhaayaddan ku taallo ayaa laga helay magaalada qadiimiga ah ee Lagash, ee dalka Ciraaq.
“Qeybaha ay ka koobnayd waxaa ka mid ah meel ballaaran oo u muuqatay halka ay dadku cuntada ku cuni jireen,” ayay tiri Sara Pizzimenti oo tirsan jaamacadda Pisa, mar ay la hadleysay BBC-da.
Haweeneydan waxay ka mid tahay cilmi-baarayaasha 5-tii sano ee la soo dhaafay baarayay magaalada qadiimiga ah barnamaijkanina waxa uu qayb ka ahaa mashruuca lagu raadinayay taariikhdii hore ee Lagash.
Lagash waxay ahayd mid ka mid ah magaalooyinka ugu waaweyn uguna da’da weyn ee koonfurta gobolka Mesopotamia. Waxa ay sidoo kale ahayd mid ka mid ah xarumahii magaalooyinkii ugu horreeya adduunka.
Waxay ahayd qayb ka mid ah ilbaxnimadii dadkii ku hadli jiray luuqadda Sumer, iyadoo magaaladan ay xukumi jirtay deegaannada ku teedsan webiyada Tigris iyo Furaat, laga billaabo waqtigii ay bani’aadanka billaabeen wax beerashada iyo dhismaha guryaha ilaa laga soo gaaray xilligii la billaabay in hubka laga sameysto waxyaabo ka duwan dhagaxa.
Miisaska, foornooyinka iyo talaagado jira 5,000 oo sano
Isticmaalka farsamooyin cusub, sida sawir-qaadista diyaaradaha aan duuliyaha lahayn iyo hab u oggolaanaya cilmi-baarayaasha qadiimiga inay “arkiyaan” dhulka iyagoon qodin, ayaa awood u siiyay inay si sax ah u hellaan waxyaabahan qadiimiga ah.
Markii maqaayadda la helay waxay soo saareen miisas, nooc ka mid ah qaboojiyaha dhoobada ah, foornooyin iyo haraaga weelasha lagu kaydiyo cuntada, kuwaas oo qaar badan oo ka mid ah ay weli ku jirto cunto.
“Qaar ka mid ah dhoobada laga helay goobta iyo farshaxanka xardhan ama dhagaxaanta qaaliga ah ayaa meesha ka saaraya shakiga ah in makhaayaddan ay jirto ilaa 5,000 oo sano,” Holly Pittman oo ah maamulaha mashruucan ayaa sidaas u sheegtay BBC-da.
Laakiin sidee ayuu qaboojiyahu u shaqeeyay koronto la’aan?
Qaboojiyaha dhoobada ah wuxuu ka koobnaa laba qaybood oo dheri ah.
Dheriga dibadda ah oo ah mid ciid qoyan leh waxa uu lahaa dheri gudaha ah, kaas oo loo dhigay si aan biyuhu u soo gelin, waxa uuna leeyahay qeyb cuntada la geliyo oo gudaha ku sameysan.
Uumiga qoyaanka ee dheriga dibadda ayaa ka saaraya kulaylka gudaha. Wax kasta waa lagu qaboojin karaa dhoobadaas, sida ay khubaradu ku warrameen.
Meesha ku xigta foornada iyo tallaagadda ayey khubaradu ka heleen qol kale oo ay yaallaan saxamo, baaquliyaal galaasyo iyo jeegag.
Dhammaan weelashanina ma aysan marneyn.
Meesha ku xigta foornada iyo tallaagadda ayey khubaradu ka heleen qol kale oo ay yaallaan saxamo, baaquliyaal galaasyo iyo jeegag.
Dhammaan weelashanina ma aysan marneyn.
“Waxaan helnay in ka badan 100 baaquli oo ay ku jirto cunto, taas oo noo caddeysay in goobtaasi ay ahayd meesha ay dadku safka ugu geli jireen si ay uga soo qaataan cuntada iyo cabitaanka,” ayey tiri Pizzimenti.
Suurtagal ma aha in meeshan ay tahay jikada makhaayadda, sida ay sheegtay Pizzimenti, sababtoo ah waxaa ku diyaarsan cunto aad u badan.
Cuntada la helay waxay muujineysa in dadka xilligaas joogay ay cuni jireen kalluun badan.
“Dhammaan saxamada iyo baaquliyaasha waxaan ka helnay lafo badan oo kuwa kalluunka ah, kuwaasoo aan isbeddelin,” ayey tiri Pittman.
Hase yeeshee arrinta ay garan la’ yihiin khubaada ayaa ah sababta loo cuni waayay raashinka diyaarsan.
“Dhammaan waxyaabaha aan helnay waa kuwo looga tagay meesha, sidaas darteed waxaa suurtagal ah in ay wax dhaceen, balse ma garan karno waxa dhacay, waxaana dooneynaa in aan ogaanno,” ayey tiri Sara Pizzimenti.
“Waxaan helnay in ka badan 100 baaquli oo ay ku jirto cunto, taas oo noo caddeysay in goobtaasi ay ahayd meesha ay dadku safka ugu geli jireen si ay uga soo qaataan cuntada iyo cabitaanka,” ayey tiri Pizzimenti.
Suurtagal ma aha in meeshan ay tahay jikada makhaayadda, sida ay sheegtay Pizzimenti, sababtoo ah waxaa ku diyaarsan cunto aad u badan.
Cuntada la helay waxay muujineysa in dadka xilligaas joogay ay cuni jireen kalluun badan.
“Dhammaan saxamada iyo baaquliyaasha waxaan ka helnay lafo badan oo kuwa kalluunka ah, kuwaasoo aan isbeddelin,” ayey tiri Pittman.
Hase yeeshee arrinta ay garan la’ yihiin khubaada ayaa ah sababta loo cuni waayay raashinka diyaarsan.
“Dhammaan waxyaabaha aan helnay waa kuwo looga tagay meesha, sidaas darteed waxaa suurtagal ah in ay wax dhaceen, balse ma garan karno waxa dhacay, waxaana dooneynaa in aan ogaanno,” ayey tiri Sara Pizzimenti.
Lagash waxa ay ku taallaa dhinaca waqooyi ee webiga Tigris, waxa ay ahayd xarun ganacsi oo mashquul badan intii lagu jiray Boqortooyadii Hore, taas oo jirtay markii la aasaasay qaar ka mid ah magaalooyinkii ugu horreeyay ee adduunka.
“Waxaan isku dayeynaa inaan fahanno sida magaaladan ay uga soo kabsatay dhul yar oo aaggaas lagu tilmaami jiray waqtiyadii hore oo ay u noqotay shabakad aad u weyn oo isku xiran,” ayuu BBC-da ku yiri Reed Goodman oo ku takhasusay cilmiga taariikhda qadiimiga oo ka tirsan jaamacadda Pennsylvania.
Sidoo kale khubarada ayaa hadda doonaya in ay ogaadaan macluumaad ku saabsan dadka ka cunteyn jiray makhaayaddaas.
