Maamulka Eretria ayaa xoojiyay abaabulka ciidan iyo baadigoobka dadka diiday inay ku biiraan ciidanka ee guud ahaan dalka, iyadoo uu sii xoogeysanayo dagaalka ka socda gobolka Tigray ee waqooyiga dalka Itoobiya.
Xariggan ugu dambeeyay ayaa ah kii ugu darnaa abid, maaddaama aan xitaa laga tegin dumarka, iyadoo la xiray hooyooyin iyo aabbeyaal badan oo da’ ah, si ay ugu qasbaan carruurtooda inay is dhiibaan, kuwaas oo ku jira dhuumaaleysi, sida ay BBC-da u sheegeen ilo-wareedyo dhowr ah oo Eriteriyaan ah.
Waxay ka hadleen xaaladda iyadoo Eritrea ay tahay dowlad xaddidan oo maamusha ku dhawaad dhammaan dhinacyada kala duwan ee nolosha dadka.
“Maaddaama qaar badan ay iska dhego-tireen baaqyada ah inay iska diiwaan geliyaan ciidanka, waxaa la xoojiyay isku soo uruurinta dadka,” sida laga soo xigtay ilo-wareedyo. Waxaa sidoo kale la xiray xaasas kaddib markii ay ragoodii isku dayeen inay ka fogaadaan in ciidan laga qoro.
Isbaarooyin ayaa la soo dhigay waddooyinka waaweyn, waxaana howlgallo baahsan ay ka socdaan magaalooyinka iyo tuulooyinka.
Isku keenidda dadka ayaa ka socota waddooyinka magaalada caasimadda ah ee Asmara, halka aagagga miyiga ah ay mas’uuliyiintu hareereeyeen guryaha dadka, isla markaana ay kala wareegeen lo’dii ay dhaqanayeen, halka ay dhibaateynayaan ehelada, haddii la waayo qof la baadi-goobayay, sida BBC-da lagu war geliyay.
BBC-du waxay la xirriirtay dowladda Eritrea si ay jawaab uga hesho dhankeeda.
Bishii la soo dhaafay, wasiirka warfaafinta Yemane Gebremeskel, ayaa sheegay in “tiro yar” oo ciidamada keydka ah loo yeeray, isagoo beeniyay in dadweynaha oo dhan la abaabulay.
Dagaalkan oo socday ku dhowaad labo sano ayaa saameeyay gobollada xudduudda ee Tigray, waxayna dadka wax falanqeeya ku tilmaameen mid uu dhiig badan ku daatay marka loo eego colaadda Ukraine. Balse warbaahintu ma soo warin iyadoo dowladaha Itoobiya iyo Eritrea ay si weyn u xaddideen safarka, halka inta badan la jaray khadadka isgaarsiinta ee gobolka Tigray.
Xukuumadda keli-teliska ah ee Eritrea ayaa soo faragelisay dagaalka ay ciidamada Itoobiya kula jiraan kooxda TPLF.
Ciidamada Tigray ayaa sidoo kale billaabay abaabul ballaaran oo ay ku xoojinayaan ciidankooda kaddib markii uu bishii Agoosto burburay heshiis xabbad-joojin ah oo socday muddo shan bil ah, halka uu baaqday wadahadal lagu dhex-dhexaadin lahaa dhinacyada dagaallamaya, kaas oo Midowga Afrika uu Sabtidii ku qaban lahaa dalka Koonfur Afrika.
“Waxyaabaha kiciyay shucuurta”
Dagaalku wuxuu qarxay bishii Noofembar ee sanadkii 2020, kaddib markii ay isku dhaceen raysul wasaaraha Itoobiya ee ku guulaystay abaalmarinta nabadda ee Nobel, Abiy Ahmed iyo TPLF.
Waxay isku hayeen arrimo dhowr ah, oo ay ku jiraan in Itoobiya uu ka sii jiro nidaam federaal ah oo qowmiyad ku salaysan.
Ilo-wareedyo ku sugan Eritrea ayaa sheegay in maamulku uu isku dayay in uu “kiciyo shucuurta” goobaha ay isugu yimaadaan dadweynaha, isagoo faragelintiisa milatari la xiriirinaya “jiritaanka iyo madax-bannaanida qaranka”, wuxuuna sheegay in TPLF ay “qasab tahay in la aaso”.
Markii ay talada haysay TPLF, waxaa Itoobiya iyo Eretria dhex maray dagaal xudduudeed, kaas oo galaaftay nolosha ilaa 80,000 oo qof.
Maxkamad caalami ah ayaa markii dambe xukuntay in Itoobiya ay dhulka ku wareejiso Eritrea, laakiin xukuumaddii ay maamuleysay kooxda TPLF ayaa ku guul-darraystay inay qaaddo tallaabadaas.
Eritrea ayaa dib u heshay dhulkeeda bishii Noofembar ee 2020, wax yar kaddib markii uu billowday dagaalka ilaa hadda socda.
Dagaalku wuxuu qarxay bishii Noofembar ee sanadkii 2020, kaddib markii ay isku dhaceen raysul wasaaraha Itoobiya ee ku guulaystay abaalmarinta nabadda ee Nobel, Abiy Ahmed iyo TPLF.
Waxay isku hayeen arrimo dhowr ah, oo ay ku jiraan in Itoobiya uu ka sii jiro nidaam federaal ah oo qowmiyad ku salaysan.
Ilo-wareedyo ku sugan Eritrea ayaa sheegay in maamulku uu isku dayay in uu “kiciyo shucuurta” goobaha ay isugu yimaadaan dadweynaha, isagoo faragelintiisa milatari la xiriirinaya “jiritaanka iyo madax-bannaanida qaranka”, wuxuuna sheegay in TPLF ay “qasab tahay in la aaso”.
Markii ay talada haysay TPLF, waxaa Itoobiya iyo Eretria dhex maray dagaal xudduudeed, kaas oo galaaftay nolosha ilaa 80,000 oo qof.
Maxkamad caalami ah ayaa markii dambe xukuntay in Itoobiya ay dhulka ku wareejiso Eritrea, laakiin xukuumaddii ay maamuleysay kooxda TPLF ayaa ku guul-darraystay inay qaaddo tallaabadaas.
Eritrea ayaa dib u heshay dhulkeeda bishii Noofembar ee 2020, wax yar kaddib markii uu billowday dagaalka ilaa hadda socda.
Bishii la soo dhaafay, Eritrea waxay dib ugu yeertay ciidamadeeda kaydka ee ay da’doodu ka yar tahay 55 sano jir, qaar waxaa loo diray jiidaha hore ee dagaalka. Balse dad badan oo Eritrean ah ayaa diiday inay ololahaas qeyb ka noqdaan.
Maalmihii la soo dhaafay waxaa deegaanno badan oo xudduuda ku yaalla laga soo sheegayay dagaallo, deegaannadaas oo ay ku jiraan Adigrat, Rama, Shiraro iyo Zalambesa.
Ragga da’da ah ayaa sidoo kale “lagu qasbay in loo diyaariyo inay dagaal ku qaadaan meelo badan, inta badanna, howlgalka askarta ayaa loo fuliyaa si sharci-darro ah”, sida uu sheegay qof xog ogaal ah.
Nin Eritrean ah oo ku sugan qurbaha, ayaa walaac ka muujiyay walaalkiis iyo dumaashidiis oo ku sugan magaalada Asmara.
Waxa uu sheegay in dumaashidiis ay carruurteeda ula carartay tuulo ay ku nool yihiin waaliddiinteed, wuxuuna ka baqayaa in walaalkiis la xiray.
Mas’uuliyiinta ayaa sidoo kale diidaya inay bixiyaan kaararka wax lagu iibsado, kuwaas oo loo adeegsado in lagu iibsado badeecadaha aasaasiga ah sida sonkorta iyo saliidda, kuwaas oo lagu iibsado qiimo jaban.
Tan 28-kii sano ee la soo dhaafay markii ay xornimada ka qaadatay Itoobiya, Eritrea waxay dagaallo la gashay dhammaan dalalka deriska la ah sida, – Yemen 1995, Suudaan 1996, Itoobiya 1998 ilaa 2000 iyo Jabuuti 2008-dii.
Adeegga militariga ee qasabka ah ayaa la rabay inuu socdo 18 bil, balse wuxuu noqday mid aan lahayn waqti cayiman.
Labaatankii sano ee la soo dhaafay, tobannaan kun oo dhallinyaro Eritrea ah ayaa ka baxay dalka si ay uga baxsadaan askareynta dadka ee aan dhammaadka lahayn, oo ay ku jirto in xoog lagu shaqaaleysiiyo dadka.
“Xaaladdan waxay saamaysay carruurtii uu dhalay walaalkay oo dhintay oo aan u arkayay rajada keliya ee aan lahaa. Ciidanka ayay ku biireen. Waxaan Alle ka baryayaa inuu badbaadiyo dhammaan da’yarta,” ayay tiri haweenay u dhalatay dalka Eretria oo ku sugan dalka Talyaaniga.
